دفیل سورت اوننـــی نـــړی او پیـــــړې تــــه یــــی پیـــغـــام

دنواندیشی یادونه او بښن غوښتنه : لکه څنګه مو چی د افغانستان د قرآن پیژندونکی اوشاعر  لیکوال محترم احمد حسین عنایت په قلم د پاک قرآن د  فیل د سورت  یوه برخه ولوسته خو په خواشینی سره چی د ځینو ځانګړیو لاملونو له مخی د هغی لومړی برخه پاته وه چی دادی له محترم ورور احمد حسین عنایت څخه په بښنه د فیل د سوری لومړی برخه هم تاسو ته وړاندی کوو .د «فیل» سورت مکي دی (۵) آیتونه یوه رکوع لري په تلاوت کې (۱۰۵) سورت دی د سورت له مضمون او تاریخي شالیده په څرګنده توګه بريښي چې دا سورت به په مکه کې د نازل شوو سورتونو په لومړني پَيرپورې اړه ولري. ددې سورت نوم د هغه په لومړي آیت کې د «اصحاب الفیل» له لفظه اخېستل شوی دید تلاوت په لړ کې له دې څخه مخکينی سورت «همزه» دی له همزه سورت سره د فیل سورت اړیکه او اړوندتیا ډېره ظریفه او باریکه ده او باید ډېره زیاته پاملرنه ورته وشي. د همزه سورت له شتمنۍ او ځواک سره د زړه تړني له ډګرونو او زمېنې څخه چې له خلود او تلپاتېتوبه يې ريښه نېولي یادونه کوي؛ چې همدا د انسانانو د شړنې او رټنې او د هغوی د شخصیت او سړيتوب د سپکاوي او ماتونې لامل کېږي. او د فیل سورت د دا ډول خصلت ټاکلی مصداق او تحقق، نښه او علامت په پراخې او ټولنيزې تنظیم شوي بڼه څرګندوي. کله چې ځانويني او ځانپالنه، مال ټولونه او شمېرنه يې د یوې ټولنې موخه شوه، د داسې چلند د بهیر په پای کې د داسې نظامونو د څرګندېدو او لواړېدو لامل کېږي چې د ځان په ستر ګڼلو، اوچت ګڼلو او تکبر سره، د انسانانو استعباد، غلام کولو او ځبېښاک ته لمن وهي. او د فیل اصحاب له داسي نظامونو څخه تاریخي څرک، مصداق  او عملي څرګندونه ول.«ابرهه» چې د یمن پر یهودي پاچا له بریالیتوب او د هغه د هیواد تر نېولو او په سیمه کې د ټولو مخالفینو تر ځپلو وروسته، له جنګي پيلانو سره مل، د حجاز او کعبې هوډ کړی وو چې د کعبې له ویجاړولو سره سم د عربانو زړونه د «القلیس» [Ekklesia] سترې او پرتمينې کلیسا لور ته ورمات کړي، په واقعیت کې «ابرهه» د حبشې [اوسنۍ ایتوپیا] د مسیحي پاچا «نجاشي» د لښکر بولندوی وو، او هغه هم د روم د امپراتور لاس ناستی او د هغه تر اغیز لاندې وو. او له استکباري اړیکو په دا ډول یوه رسۍ او تړون کې، د خدای بنده ګان د جبارانو، ظالمانو او ګرګرانو تر لَغتو او پښو لاندې ټکېدل او چيتېدل، ان تر دې چې د خپلو مذهبي مراسمو لپاره يې ازادي او امنیت نه درلود. پر دې ترتیب لېدل کېږي چې څه ډول د یوې ټولنې په هر وګړي او هر غړي کې شتمنیو، پانګې او ځواک پورې زړه تړنه او په تکاثر او زېاتوالي کې يې رقابت او یو له بله د مخکې کېدو او رقابت لپاره منډه او ځغاسته د داسې ناعادلانه نظامونو د پيدایښت لامل کېږي. د همزه په سورت کې د دغې انحراف او کږېدنې زمینه او ډګر او د فیل په سورت کې د هغه د تحقق او عملي تطبیقي مصداق او بېلګه څرګندوي؛ چې د شتمنیو او ځواک پورې د زړه تړنې په پایله کې ښکیلاکګر نظامونه بڼه نیسي.ددغو دوو سورتونو ځېنې کليمې، د هغوی د مضمونونو تر منځ ظریفي اړیکي څرګندوي چې له لنډ غور سره څرګندېدای شي. له هغې ډلې په «همزه» سورت کې د «حطمه» کلیمه ده [کلا لینبذن فی الحطمه و ما ادریک ما الحطمه] چې معنا يې هماغه کړنې دي چې جنګي پیلان يې سر ته رسوي، او د فیل په سورت کې ورته نغوته شوېده. د «حطم» کلیمه تر لَغتو لاندې کولو، تر پښو لاندې، چيتولو او ماتولو لپاره کارول کېږي، هر چيت شوي او ووړ شوي څيز ته له همدې لامله «حطم» وايي.  په قرآن کریم کې دا کلیمه په هر دواړو معناو کارول شوې ده [چې په واقعیت کې له یوې معنا دوه مخه دي]. د ټکولو، لَغت کولو او چيتولو په مورد کې، د نمل سورت، د یوه میږي خبره نورو میږیانو ته په خطاب کې نقل کړې ده چې د حضرت سلیمان او د هغه د لښکرو تر لَغتو لاندې د چيتېدو له ويري، هغوی ته د هغوی خپلو ځالو ته د تللو خبرتیا او ګواښنه کوي: حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ. [نمل ۱۸(۲۷:۱۸)] تر دې چې د مېږیانو ناو ته ورسېدل. یوه میږي [د سرتېرو د پلونو له اغېزې د ځمکې د لړزښ له احساس سره] وویل: ای مېږیانو خپلو ځالو ته ورننوځئ، هسې چې سلیمان او لښکر يې په ناپامۍ کې تاسو چيت کړي.    پر پورتني آیت سربېره، درې ځلې نور هم د «حطام» کلیمه له همدې ريښې په قرآن کې کارول شوې ده چې په ټوله کې د ونو له زرغونتیا او شینوالي وروسته د هغوی د څانګو او پاڼو د ورستېدو وچېدو او ماتېدو په معنا ده «… ثم یهیج فتراه مصفراً ثم یجعله حطاماً …»[زمر ۲۱(۳۹:۲۱)] [… ورپسې هغه ژیړبخن ویني، بیا هغه رژېدلي [خس او خاشاک] کړي…]، «… ثم یهیج فتراه مصفراً ثم یکون حطاماً …» [حدید ۲۰(۵۷:۲۰)] […ورپسې [ورو ورو] وچ شي  او ویني چې ژېړ شوي دي، ورپسې خس او خاشاک شي…] ، «لو نشاء لجعلناه حطاماً…»[واقعه ۶۵(۵۶:۶۵)] [که وغواړو دا [کښتونه] به (په) خس او خشاک [بدل] کړو]، چې د «حطم» د کلېمې بل مخ څرګندوي.د خپل لښکر په لومړنیو کرښو کې د جنګي پیلانو له راوړو څخه د «ابرهه» موخه له دې پرته بله نه وه چې د مقابلو لیکو او دښمن لښکر مات کړي او د هغوی کسان تر پښو لاندې چيت او لَغت کړي. همدا راز د مېږیانو په سترګو کې هم سلیمان او لښکر يې لکه د پیلانو په څېر برېښېدل چې د هغوی تر پښو او لَغتو لاندې د راتلو له وېرې خپلو ځالو ته وتښتېدل.(د همزه سورت کې) د حطمه له کليمې سره د پیلانو تناسب او ورته والی، ددغو دوو سورتونو ظریف ارتباط او انسجام څرګندوي. د همزه په سورت کې، د حطمه لفظ  هاغو دنیاپالو ته د ماتوونکي عذاب په عنوان کارول شوی دی، چې له عیب څارنو، ویارسپړنو او توهین او تحقیر سره د نورو د شخصیت او انساني منزلت د ماتوونکو په ستایننوم معرفي شوي دي [ویل لکل همزة لمزة]. لکه څنګه چې د هر وګړي یا یوې ټولنې د عذاب ډول د هغه وګړي یا ټولنې له چلند او لاسته راوړنو سره نیغ او مستقیم تناسب لري، د حطمه عذاب د هغوی د کړنو مستقیم غبرګون ګڼل کېږي. پر دې ترتیب د حطمه کلیمه، هم د همزه سورت تر نظر لاندې د دنیاپالو عذاب څرګندوي او هم د نغوتې په توګه د فیل سورت د پیل ملو عذاب؛ هغوی چې د نورو د لَغت کولو او د الله د کور د ماتولو او ویجاړولو پر ځای پخپله د اورشیندو د ویلو اېشېدلو توکو تر لاندې چيت او لَغت شول او لکه د ونو د ورستو وچو پاڼو او څانګو یا د ژول شو بوسو، پروړې او ګیاه په څېر ووړ او چيت شول [فجعلهم کعصف مأکول]. د پاملرنې وړ دا چې د فیل په سورت کې د «عصف» د کلیمې معنا هم هماغه د همزه په سورت کې د «حطمه» د معنا په څېر ده او د وییونو [او لُغتونو] کتابونو هر دواړه کلیمې «د بوسو مېده، د ونو وچې ورستې پاڼې یا هر وچ ووړ شوی څیز» معنا کړی دی، چې دا یو شانوالی او تقارن هم د دغو دوو سورتونو [همزه او فیل] پر پیوند او اړیکې بل لامل دی.پر پورتنیو نښو او نکتو سربېره په دواړو سورتونو کې ګډ مفهومونه او مضمونونه شتون لري چې د عذاب اړیکه د انسانانو له کړنو سره په ظریفه توګه څرګندوي، د همزه په سورت کې له الهي بل شوي اوره [نَارُاللَّهِ الْمُوقَدَةُ] ډارونه او ګواښنه کوي او د فیل په سورت کې له اورشیندي څخه، چې د ابرهه لښکر يې لاندې کړ. په همزه سورت کې يې الهي اور چې پر زړونو نغاړل کېږي او برلاسی کيږي په ورتړلي توګه يې د ستنو په منځ کې ستایلی دی [اِنَّهَا عَلَیْهِم مُّؤْصَدَةٌ، فِی عَمَدٍ مُّمَدَّدَةٍ]. او هاغه څه چې تاريخ پوهان له هاغې پرتمینې او بېسارې کنیسه څخه چې ابرهه د یمن په صنعاء کې د «القُلّیس» په نامه ودانه کړې وه، ستاینه کوي. [دې بهیر پورې د اړوندو تاریخي پېښو لنډیز مرحوم طالقاني رحمةالله علیه د فیل په سورت کې راوړی دی. چې هماغه «تړل توب او  اېساروالی» دی «مؤصده» او د آسمان څکو ستنو «عَمَدٍ مُّمَدَّدَةٍ» درلودل دي. (الله اعلم)]. ددغې برخې په پای کې به ددې خبرې یادول بې ګټې نه وي چې د قلم په سورت کې د دنیاپالو شتمنو او پانګوالو د ځانپالنې، عيب څارنې، ویارسپړنې، ستغ خوی او د بې ټبرۍ په غندنې پسې، هغوی په داسې علامت چې خدای تعالی به يې «د هغوی پر خرطوم» ووهي ګواښلي او تهدید کړي دي. «أَنْ كَانَ ذَا مَالٍ وَبَنِينَ… سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ». [قلم ۱۴(۶۸:۱۴)…۱۶] [په دې خیال او ځان غولونه] چې مال او زامن [=ځواک] لري….[د غرور او تکبر] پر پوزه به يې [د رسوايي] نوغی [او داغ] کېږدو.د سورت نوم او لومړی آیت د یوې پېښې څرګندوونکی دی چې له هغې څخه عبرت اخېستنه د سورت اصلي پیغام تشکیلوي. دا پيښه له دې لامله چې د عربو خلکو لپاره يې ځانګړی ارزښت درلود او د هغوی پر ژوند او داخلي او خارجي اړیکو يې ژور اغېز پرېښی، د «عام الفیل» په عنوان د عربو د تاریخ پیل، مبدأ او سرفصل ګومارل شوی دی. پر دې بنا ددغې داستان اصل د پیغمبر معاصرو خلکو لپاره معروف او پيژاندی وو، خو خلک د پېښې د رامنځته کېدو او ووړبرخو او جزئیاتو له څرنګوالي او کیفیت څخه، د مکې د ښار او شاوخوا د تشونې او په پټنځایونو کې د پټېدو له لامله بېخبره ول. [ځکه چې د ابرهه د لښکر د یرغل له وېرې د غرونو او درو په غارونو او سمڅو کې پټ شوي ول]. او له همدې لامله دا سورت د یرغلګرو په نسبت د پالونکي څښتن د فعل څرنګوالی او «کیفیت» تشرېح کوي.له بل لورې د ټولو تاریخپوهانو د شهادت پر بنسټ، د رسول اکرم زېږېدنې، سمدم په همدغه کال کې بڼه نيولې ده. دا ډول تقارن او انطباق چې نه یوازې عربي نړۍ، بلکې د هاغه مهال ټوله نړۍ يې لاندې باندې کړې ده، قاعدتاً نه ښايي تصادفي او پرته له لامله وي. د ابرهه د لښکر له مرموز، پټ او ناڅرګند نشتېدلو او له منځه تګ سره چې له خپلو جنګي پیلانو سره يې مکې ته په لاره کې د عربو ټولې ځواکمنې قبیلې یوه پر بلې پسې ځپلې او له منځه وړې وې او د پیلانو له ډار او وحشته د بیدیا باتورانو او زړورو اتلانو خپل ځانونه بایللي او تسلیم کړي ول، کعبې او د مکې ښار او د قریشو قبیلې ته د عربي قومونو او ګاونډیانو له تعظیم او تکریم سره پرله پسې پاملرنه او ځيرنه، نوره هم وڅکېده او زیاته شوه، او د هغوی مرکزیت او شهرت په ځلونو له تېره زیات شو. دا ډول پیلیزه پخپلو کې د دښمنو عربانو د یو کور د چورليځ ګرداګرد د راټولېدلو او د هغوی د ترېدلو زړونو د یو ځای کېدلو او تألیف لامل شو. او څلوېښت کاله وروسته د رسول اکرم له ظهور او بعثت سره يې ورو ورو او په تدریج د وحدت او یووالي چاپېریال، ځمکه او ډګر برابر کړ.داسې برېښي لکه څنګه چې بیزو د تقلید ښکارندوی، خوګ د حرامخورۍ نښه، سپی او ليوه د داړنې د خوی سمبول او …دي، فیل صفتي به هم د هاغو کسانو وړتیا وي چې د مال او پانګې په راټولولو او ځواک، غواړي ضعیفان او بېوزلي د خپلو درندو پښو لاندې چيت کړي او وځپي. او په هر ځای او چم کې مخالفت او مقاومت د خپل دروند ځواک په توسه مات او ټوټه ټوټه کړي. که دا تشبیه سمه وي، د دوو سورتونو همزه او فیل د مضمونونو پر ارتباط او انسجام بل تایید ګڼل کېږي.

داسې برېښي چې ددې سورت په لومړي آیت [الم ترکیف فعل ربک …] کې خپله د شخص رسول اکرم مخاطب کول او [د الله پر ځای] د «رب» صفت ته اشاره کول د همدغه مطلب تائيد او ملاتړ کوي چې لومړی ددې پېښې اړیکه او د هغې تقارن د پیغمبر له زېږد سره څرګندوي، دویم د داسې یوه بعثت لپاره د روزنې او سریزې د ځمکې او ډګر په پنځون کې د الهي «ربوبیت» او تدبیر لاس بیانوي.خو هغه څه چې په دې پېښه کې ډېر تر لید لاندې دي، ګواکې د پېښې د منځته راتګ څرنګوالی او «کیفیت» دی [الم ترکیف فعل …] نه د هغې جوتول، لکه څنګه چې وویل شول، دا پېښه د ټولو عربانو په خبرو اترو کې یادېده او هاغه څوک چې د پیغمبر هم مهالي ول یا خو پخپله ددې پېښې شاهدان ول یا يې نېغ په نېغه له خپلو پلرونو څخه د هغې داستان اورېدلی وو. خو هیچا د ابرهه د لښکر د نشتېدلو  له «کیفیت» او د هغه له ووړبرخو او جزئیاتو څخه خبر نه درلود. ګواکې څه مهال وروسته د مکې خلک چې د ابرهه له پیلانو او لښکره تښتېدلي او پټ شوي ول، له خپلو پټنځایونو راووتل چې وویني کعبه څه ډول ویجاړه شوې ده، د «اصحاب فیل» له تیت وپرک شوو جسدونو سره مخامخ شول. په دې ترتیب هاغو کسانو چې له جنګي پيلانو سره پر تکیه، ډاډ او ویاړ او له هغوی څخه په پلیونۍ، د خپلو پراختیا غوښتنو خنډونه ماتول او د خدای بندګان يې د پیلانو تر پښو لاندې چيتول، پخپله هم د ډبرو تر دروند بار لاندې، چې هغه هم د هغوی د ډبرزړه والي پایله او محصول وو لکه د ژوول شوو واښو او پروړې په څېر مات او چيت شول.   په دې پېښه کې، د ابرهه سرتیري «اصحاب الفیل» نومول شوي دي. له هر څیز سره مصاحبت [اوملتیا] له هغه سره یو ډول نژدېوالی، ملازمت او چوپړ څرګندوي چې په ډېریو موردونو کې د یو څيز د ژغورنې او پر ځواک یا او چت پوړ د ډډې او تکیه کولو له کبله سرته رسېږي. لکه د کهف اصحاب [غار ته پناه راوړونکي]، اصحاب الحجر [د عاد قوم چې په غرنۍ سیمه کې له ژوند او پر ډبرینو ماڼیو له ډاډ او اتکاء سره، د غرونو په زړونو کې يې ودانۍ تراشلې او د ناماتۍ او تل پاتېتوب انګېرنه او احساس يې کاوه]، اصحاب الایکه [د شعیب قوم چې پر باراني طبیعت او برکتناکو «ځنګلونو» له ډاډ او تکیه سره يې، د نه اړمنتیا احساس او انګېرنه کوله]، د مدین اصحاب [ پر تمدن، ښاري ژوند او مدنیّت متکي او ډاډه]، اصحاب الرّس [د څاه پر اوبو ډاډه او تکیه کوونکي ــ د ایران په جنوبي سیمو کې د وچوبي او لږ اوبې سیمي خلک]. د ابرهه لښکر هم چې «اصحاب الفیل» نومول شوي دي، د جنګي پیلانو په ځواک له ډاډ سره يې، خپل ځانونه ناماتي انګېرل او خپله برلاسی او غلبه يې تلپاتې ګڼله.بې مخینې طرحې، نقشې او تاکتیکونه چې هغوی په جنګي ارابو کې [د آسونو پر ځای] د پيلانو له ګومارلو سره اندلي ول، سره له دې چې د یوې مودې لپاره د هغوی د تاړاکګرو او له قهره ډکو غلبو او لاسبریو لامل شوي ول خو په پایله کې و نه چلېدل او له منځه ولاړل. ابرهه چې ګواکې د یمن بولندوی او د حبشې د واکمنۍ ځای ناستی وو، دا ټولې لښکرکښۍ يې د حبشې د پاچا په بولۍ، او هغه هم چې د امپراتور لاس ناستی وو، د خپل بادار په فرمان د کلیسا د اوېجه، او د رومیانو د ښکېلاکګر نفوذ د پراختیا او د ایران [دهغې پیر بل زبرځواک] له بریدونو سره نژدي د مرکزونو او اډو د رامنځته کولو لپاره سرته رسول. او د سترې پرتمینې «کنیسه» ودانول هم د زړونو اړول او څکول له کعبې څخه صنعا ته ول چې په دې توسه د مکې معنوي واکمني او د اعرابو د راټولېدو مرکزیت او د قریشو مرجعیت نشت شي او د روم د امپراتور د پراختیا غوښتنو موخو د پرمختګ خنډونه له منځه ولاړشي. دا ټولې طرحې، تدبیرونه، نقشې او سیاسي نیرنګونه د مخالفینو د له منځه وړلو لپاره، چې په قرآني اصطلاح کې «کید» نومول کيږي، له دې لامله چې له حق او عالم له حکیمانه نظام سره برابر نه ول، کوم ځای ته ونه رسېدل، ونه چلیدل او د قرآن په تعبیر ورک شول [الم یجعل کیدهم فی تضلیل].د «کید» اصل په ربړ او مشقت کې د بل چا اچول دي او په اصطلاح کې پر هاغو پټو دقیقو طرحو او تدبیرونو دلالت کوي چې د دښمن پر وړاندې طرح کېږي په داسې کړنو کې چې په ټوله کې د قهر او غلبې له اړخه سرته رسېږي، د اند او لید لامل اصلي نقش لري. هغه څه چې انسان په دې بهیر کې په خپل وګړيز او ټولنيز ژوند کې د دښمنانو پر ضد سر ته رسوي که له حق او پر هستۍ له واکمن نظام سره منطبق وي، پایلې او نتیجې ته رسيږي او که نه له هغه سره د تضاد او تناقض له لامله له نتیجې او پایلې پرته پاتېږي او آغیزې يې بېرته شخص ته ورګرځي. «أَمْ يُرِيدُونَ كَيْدًا فَالَّذِينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكِيدُونَ» [طور۴۲(۵۲:۴۲)]. «آیا [د حق د نشت لپاره] د چل ول ویلاړ لري؟ خو منکران، پخپله [د خپلې دنیا] په ټګۍ کې نښتي دي.» د اصحاب الفیل کید هم لکه څنګه چې بنسټ يې پر ظلم او تيري او جابرانه پراختیا ايښی وو کوم ځای ته و نه رسېد [و نه چلېد] نشت او تباه شو. قرآن کې په دې اړه د «تضلیل» کليمه کارول شوې ده، چې [د تفعیل په باب کې او] د «ضلالت» [[ګمراهۍ، لارورکۍ]] له مصدره ده [الم یجعل کیدهم فی تضلیل] او په بل ځای کې يې هم ددې کليمې پر ځای، «هدایت نه کول» کارولي دي «… و ان الله لا یهدی کید الخائنین» [یوسف ۵۲(۱۲:۵۲)] چې هر دواړه په یوې معنا دي. هاغه څوک چې هدایت شوی وي مقصد او هدف ته رسيږې، خو ګمراه او لارورکي وګړي سرګردانه وي او ځایته له رسېدو پرته پاتېږي. د «تضلیل»کليمه هم د پیل ملو [اصحاب الفیل] د کید په اړه د همدغې موخې لپاره کارول شوې ده چې د هغوی طرحې او تدبیرونه د هغو له پیچلتیاو او باریکیو سره سره چې په هغې کې کارول شوې ولې، د هستۍ له حکیمانه نظامونو سره د نه انطباق له لامله کوم ځای ته و نه رسېدل او تباه شول. ځکه چې اصولاً د کافرانو کید په ګمراهۍ او بېلارۍ کې وو «… و ما کید الکافرین فی ضلال» [غافر ۲۵(۴۰:۲۵)] او الله تعالی د هغې سستوونکی دی «ذلکم و ان الله موهن کید الکافرون» [انفال۱۸(۸:۱۸)] هر څومره که د فرعوني نظام پر ځواک ډاډه او متکي هم اوسي، یو «کید» به د هغه په تباهۍ او زیان کې مستمر او پرله پسې اوسي «… و ما کید فرعون الا فی تباب» [غافر ۳۷(۴۰:۳۷)] ځکه چې اصولاً شیطاني تدبیرونه او طرحې سستې، ضعیفې او د ډاډ وړ نه دي «… ان کید الشیطان کان ضعیفاً». [نساء ۷۶(۴:۷۶)] أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ﴿۱﴾آیا ودې نه لیدل [= په دې پېښه کې دې اندنه نه ده کړې] چې ستا پالونکي څښتن له پيل ملانو ^(۱) [= لښکر چې د پیلانو پر ځپونکي او ټکوونکي ځواک ډاډه ول] سره څه وکړل؟^(۲)                      ۱ــ د مصاحبت معنا، یو ډول ملتیا او چوپړ دی، چې ورو ورو د انسان شخصیت له هاغه چا یا هاغه څه سره چې مصاحبت کوي ورته والی مومي؛ لکه د رسول الله صحابه او نور دنیايې مصاحبتونه. له هر څه سره مصاحبت پر هغه له ویسا او ډاډمنتیا سرچينه نیسي او پل په پل د هغه له اغېزمنتیا څخه هغه ته، ورته والی مومي. د سعدي په وینا:                                                   

د اصحاب کلیمه ۷۷ ځلې په قرآن کې تکرار شوې ده. هم صحبت، دوست او ملګري ته هم صاحب ویل کېږي. د اصحاب عنوان په قرآن کې پرې راز راز نومونو اېښوول شوی دی؛ تر ټولو زیات «اصحاب النّار» [۲۰ ځلې] له دې وروسته «اصحاب الجنّة» [۱۴ ځلې]، «اصحاب الجحیم» [۶ ځلې]، «اصحاب السعیر» [۳ ځلې]، همدا راز د : «فیل، سفینه، اعراف، کهف او رقیم، قبور، موسی، سبت، مَدْیَن، ایکه، حجر، رَس، اُخدود، صراط السّوی، میمنه، یمین، مشئمه او شمال» اصحاب.