دموکراتیزه شدن فهمِ عاشورا

یادداشت نواندیشی :  این تکاندهنده ترین جمله ای هست که زنده یاد دکتور علی شریعتی  در باره قیام حسینی گفته است و قتی مرحوم شریعتی در باره قیام حضرت امام حسین سخن میگویند قیام امام حسین را اینگونه باز گو میکند : درعجب‌ام ازمردمی که،خود زیر شلاق ظلم و ستم زندگی می‌کنند،و بر حسین‌ی می‌گریند که آزادانه زیست و آزادانه مرد…تربیون نواندیشی نیز بر این باور است که هیچگاه نه میتوان درزیرستم نظام های یزیدی عدالت برقرارکرد روی همین دیدگاه  قیام تاریخی امام حسین را که با طفل شیرخوارش و با دعوت مردم کوفه آمده بود می خواست چهره اصلی یزید آن حاکم مست و طاغوت زمان را به همه گان افشأ سازد که ایشان تا چه اندازه در دعوی اش خدمت به اسلام وتکریم به راه حضرت رسول اکرم و اهل بیت اش صادق بوده است ؟ مطلبی را که مطالعه می فرمائید اشاره کوتاهی به ؤقوع این قیام برای تحقق عدالت است که بقلم یکتن از رجال برجسته عرصه نواندیشی دینی جناب دکتر سعید دهقانی نگاشته شده است و اینک خدمت شما عزیزان تقدیم میگردد .

آه و ناله و فغان، به سر زدن و گریه و سیاه‌پوشی گوهر تشیع نیست. مناسک محرم حاشیه‌ای بیش نیستند؛ فلسفه عاشورا جوانمردی و انسانیت است. حسین‌ خود گفته: «اگر دین نداری آزاده باش.»احتمالا شما هم در این ایام چنین اظهارنظرهایی به گوشتان خورده است. گفتار عامیانه پر است از این گزاره‌ها؛ به ویژه در میان قشر مذهبی ایرانیان که دل خوشی از سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ندارند. به نظر می‌آید خوانشی از تشیع ایرانی در حال رواج است که بذر آن را نواندیشان دینی کاشته‌اند.زمانی علی شریعتی گفته بود: «حسین بیشتر از آب تشنه لبیک بود، افسوس که به جای دردهایش زخم‌هایش را نشانمان دادند و بزرگترین دردش را بی‌آبی نامیدند.»

در این گفته شریعتی، فهم عمومی از واقعه عاشورا نازل‌تر از فلسفه قیام حسین بوده است. گویی حقیقتی در حجاب است که مردم کوچه و بازار نتوانسته‌اند آن را کشف کنند. یک نسل پس از علی شریعتی، عبدالکریم سروش به عنوان سلسله‌جنبان روشنفکری دینی مطرح شد. رأی و نظر او نیز چنین بود که خیزش حسین‌بن‌علی (رض) نه تنها یک حرکت توحیدی بوده بلکه از خودگذشتگی وی در راه ایستادگی در برابر استبداد، متن جامعه آن روزگار را ویرایش کرد. با این وجود، دکتر سروش بر این باور بود که آنچه در کربلا گذشت اقتضائات روزگار آن زمان بود؛ در نتیجه اندیشه حسینی در دوران ما نباید لزوما صورتی انقلابی داشته باشد.

پس از عبدالکریم سروش، نسلی دیگر از نواندیشان دینی پا به عرصه گذاشتند که فهم عمومی از عاشورا را از این هم بیشتر محترم پنداشتند. به نظر می‌آید هرچه جامعه ایرانی به دموکراسی نزدیک‌تر شده است، خوانش‌ روشنفکران دینی و خوانش عامه مردم از عاشورا نیز به هم نزدیک‌تر شده. این تحول فکری را «دموکراتیزه شدن فهمِ عاشورا» می‌نامم؛ به این معنا که شکاف روشنفکری و نواندیشی دینی با فهم عمومی از دین، دست‌کم درباره عاشورا در حال کم شدن است. از یک سو فرهنگ عامه در حال ارتقاست و از سوی دیگر هاله تقدس از جریان روشنفکری دینی کم‌سو‌تر می‌شود.پارسال کتابی به نام «تباکی» منتشر شد که به جد می‌توان گفت مهمترین منبع مطالعاتی برای پدیده دموکراتیزه شدن فهمِ عاشوراست. نویسنده به گردآوری نظرات نواندیشان دینی در باب قبام عاشورا اکتفا نکرده است؛ چرا که اگر چنین می‌کرد با مجموعه شلخته و بی‌نظمی از آرا و نظرات متفاوت روبه‌رو بودیم که تنها وجه اشتراکشان موضوع عاشورا است. او هوشمندانه به سراغ موضوع رفته است، دموکراتیزه شدن فهم عاشورا را درک کرده است؛ در نتیجه می‌دانسته که نواندیشان دینی در روزگار ما چقدر به برآیند افکار عمومی احترام می‌گذارند. به این ترتیب، به سراغ اندیشمندانی نرفته که فهم عمومی را نازل و سطحی می‌پندارند و در پی تجویز نسخه خاصی از دین به مردم هستند. در عوض، به سراغ شماری از نواندیشان رفته که فهم عمومی از عاشورا را تأیید و تصدیق کرده‌اند اما پیشنهادهایی برای اصلاح این فهم عمومی ارائه داده‌اند. اما این متفکران ایرانی چه کسانی هستند؟مصطفی ملکیان از اساس با تعبیر «روشنفکری دینی» زاویه دارد. خودش را روشنفکر دینی نمی‌داند اما به سبب صورت‌بندی‌های فلسفی بسیار دقیقش از آنچه در کربلا گذشت، مهمترین فردی است که در این کتاب از اندیشه‌هایش یاد شده. روشن‌نگری‌های عبدالکریم سروش، داوود فیرحی، آرش نراقی، مصطفی محقق داماد، سروش دباغ، ابوالقاسم فنایی و محمدسروش محلاتی نیز در این منظومه گنجانده شده. هر کدام بخشی از حادثه عاشورا را بررسی کرده‌اند.مطالعه هر بخش از این کتاب، همانند چیدن تکه‌های پازل در کنار هم است چون در انتها تصویری واضح از چیستی، چگونگی و اهمیت عاشورا به خواننده می‌دهد.این اثر به قلم «سید هادی طباطبایی» و توسط انتشارات کویر روانه بازار کتاب ایران شده است. طباطبایی تنها نویسنده‌ایست که به صورت تخصصی به پژوهش و گردآوری آراء نواندیشان دینیِ پس از عبدالکریم سروش در قالب کتاب همت گماشته است. پیشتر نیز از او کتاب‌ «حدیث نواندیشان دینی» منتشر شده بود که استقبال فراوانی را از سوی دین‌پژوهان در پی داشت.