نقــــــش شـــــرح صــــدر دررهبـری و مـدیریــت جــامــعـه !

مهم ترین اصل از اصول مدیریت و رهبری   جامعه و از صفات اساسی رهبر و‌زعیم سلیم شرح صدر  است .شرح صدر عبارت است از گسترش ظرفیت فکری و روحی انسان، و اگر این خصیصه برای‌ انسان حاصل شود ، خصایصی که یک مدیر شایسته و یک رهبر سلیم داشته باشد برای او حاصل شده است . مسلما ، بصیرت وبینش، سیاست، حسن خلق، رفق و مدارا، قاطعیت، انتقاد پذیری، امید و صبر و استقامت که اصول اخلاق مدیریتند، همگی از آثار و لوازم شرح صدر می باشند.رهبر جامعه هم در مدیریت و هم در ابلاغ مطالب و همراه سازی دیگران نیازمند سعه صدر و شرح صدر است، لذا خداوند برای اینکه دیگران در برابر مطالب ابلاغی، واکنش احساسی و تند نشان ندهند، خواهان سعه صدر می‌شود، زیرا افزایش آستانه تحمل و مدیریت احساسات و عواطف در هنگام مشکلات و سختی‌‌ها موجب می‌شود تا سلاح از دست دشمن بیرون آید و نتواند در برابر بردباری و صبر و تحمل رهبری مقاومت نماید. از این رو خداوند یکی از آثار سعه صدر را رهایی از حرج دانسته است. (اعراف، آیه2 رهبر جامعه می‌بایست آن چنان از آستانه بالای تحمل برخوردار باشد که همه افراد جامعه را بدون کوچکترین تبعیض همانند فرزندان خویش بداند.اين نكته در اينجا شايان توجه است كه گاه مسئله «سعه صدر» با مسامحه و سهل انگارى اشتباه مى شود در حالى كه هر كدام جايگاه خاص خود را دارد؛ «سعه صدر» آن است كه براى انجام مديريت صحيح گاه انسان لازم است موضوعاتى را نديده بگيرد و خويشتن دارى نشان دهد و در مقام سختگيرى بر نيايد و به خطاكار فرصت دهد تا خويشتن را اصلاح كند. ولى مسامحه و سهل انگارى اين است كه انسان مديريت صحيح را رها كند ودربرابرحوادث واشخاص خطاكارسستى وبى تدبيرى نشان دهد،بنابراين «سعه صدر» به مديريت صحيح باز مى گردد ومسامحه به ترك مديريت صحيح و تفاوت اين دو آشكار استبدون ترديد، انجام دادن هر كاري نياز به ابزار مخصوصي دارد كه توجه به آن ابزار، در پيشبرد كارها ضروري است. مديريت و رهبري جامعه در سطح كوچك و بزرگ نياز به ابزارها و روش هاي ويژه اي دارد كه بي توجهي به آن ابزارها يا در اختيار نداشتن هر يك از آنها، مانع تحقق اهداف مي شود. يكي از بهترين ابزارهاي مديريت، داشتن سعه صدر است.رهبری مي تواند به خوبي رهبري گروه يا سازماني را برعهده گيرد كه سعه صدر داشته باشد ، وسيله و ابزار رياست و مديريت، سعه صدر است.كسي كه اين ويژگي را نداشته باشد، اگر در مسند رهبری و مديريت قرار گيرد، طولي نمي كشد كه كار برخود وي و همكارانش سخت مي شود و دست يابي شايسته به هدف ها ناممكن مي گردد.انسان كم ظرفيّت و عجول، دچار تنگ نظري و نابردباري مي شود كه اين دو صفت به ويژه براي مدير بسيار زيان بار است. مدير يك اداره، خواه اين اداره خانه باشد يا نهاد يا يك وزارت خانه يا كل جامعه، بايد از تحمل و حلم فراوان و گشادگي سينه و حوصله و ظرفيت بالا برخوردار باشد؛ زيرا برآوردن نياز افراد و هماهنگ سازي آنها به منظور تحقق بخشيدن به اهداف، احتياج به شرح صدر دارد.خداوند  متعال به صراحت در تبیین نقش و کارکرد سعه صدر و بالابودن آستانه تحمل در زندگی بویژه برای مدیریت اجتماعی و رهبری جامعه می‌فرماید که شرح صدر موجب می‌شود تا کارها با آسانی پیش برود و مسایل سخت خصوصاً امور بغرنج و پیچیده اجتماعی ساده و آسان شود. از این رو حضرت موسی(ع) خواهان شرح صدر می‌شود تا کارها و ماموریت‌‌ها به آسانی انجام گیرد و مشکلات برطرف گردد.

البته خداوند در بیان شرح صدری که به پیامبر اسلام (ص)داده می‌فرماید که این شرح صدر آنچنان مهم و اساسی است که مشکلات را به سادگی حل و فصل می‌کند و هر سختی را به چنان آسانی تبدیل می‌کند که قابل قیاس نیست. از این رو با آوردن واژه العسر با حرف تعریف و نکره کردن یسر و تکرار آن‌‌ها این معنا را گوشزد می‌کند که مشکلات بیش از آنچه انتظار می‌رفت با شرح صدر، ساده و آسان می‌شود. (سوره انشراح) به این معنا که اگر هر مشکلی راه حلی دارد، شرح صدر، بیش از آنچه تصور می‌شود حلال مشکلات خواهد بود.بدین معنی که درحالت عادی اگر گره را با دندان نخواهیم بازکنیم می‌بایست دست کم از دست استفاده کنیم، ولی با شرح صدر این مشکلات با زبان حل می‌شود و حتی نیاز به کار دست نیست؛ وقتی دل تسلیم خداست (زمر، آیه22)، خداوند کاری می‌کند تا این دل نرم، دل سخت دیگران را نیز نرم کند. این گونه است که سخن چون از دل برآید لاجرم بر دل نشیند و دلهای سخت و کارهای مشکل را نرم و آسان کند.از دیگر آثار شرح صدر این است که همه اقشار جامعه از رحمت فراگیر و عمومی رهبران جامعه بهره مند خواهند شد و رهبری چون پدری مهربان حتی فرزند خطاکار را می‌بخشد و عفو می‌کند تا اصلاح شود. از این رو خداوند پیامبر(ص) را رحمه للعالمین می‌شمارد و می‌فرماید: و ما ارسلناک الارحمه للعالمین؛ ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم. (سوره انبیاء، آیه701) این رحمت رحمانی که جلوه رحمت واسعه رحمانی الهی است، چنان فراگیر است که حتی دشمنان حربی را نیز درمی گیرد و اجازه می‌دهد تا ایشان برای شنیدن سخن حق به منطقه امن جامعه اسلامی درآیند و پس از شنیدن حتی اگراسلام را نپذیرفتند، به مامن و خانه ایمن خویش بازگردانده شوند. (توبه، آیه61)بنابراین، ازمنظر پدرانه و دلسوزانه نسبت به همه فرزندان حتی منافقان می‌نگرد و اجازه می‌دهد تا ایشان آدم شوند و حتی کافرانی را که اذیت می‌کنند می‌بخشد تا فرصت بازگشت و توبه یابند و مجازات بسیاری از ایشان را به قیامت واگذار می‌کند مگر آنکه به سلاح دست برده و جنگ راه اندازند و متعرض ایمان و اسلام دیگران شوند.بنابر دلیل فوق ، پيامبر اكرم(ص) با سعه صدری شگفت‌انگيز در اداره‏ و رهبری مردم پايداری كرد و با همين مسئله، زمينه خروج انسان‏‌ها را از ظلمت و ورود به نور هموار كرد و با کلید سعه صدر و تدبیر عقل ، درب های بسته را به روی امت اسلامی باز کرد و از یثرب مدینه الرسول ساخت ، شهر شرک مکه را به مرکز توحید مبدل نمود و از جاهل‌ترین اعراب بادیه نشین بزرگترین دانشمندان و عادلترین انسان های وارسته تربیت ‌به جامعه تقدیم کرد که در همه عصر ها و نسل ها برای بشریت الگوی از بصیرت و دانش ، عدالت و شجاعت هستند .كسی كه سعه صدر دارد،

از خودبينی، خودخواهی و تنگ‏‌نظری ، تعصب و تحجر آزاد می‏‌شود و روح تملق‌دوستی، تكلف‌پسندی، نفع‏‌طلبی و بدبينی در وی از بين می‌‏رود، چنين شخصی در مشكلات و سختی‌ها‏ سكون و آرامش خود را از دست نداده و در مقابل نعمت‏‌ها و راحتی‏‌ها شكرگزار است .آنچه در فوق تذکر داده شد گوشه‌ای از حقیقت و تاثیرات شرح صدر در رهبران امت و جامعه است.بنابراین هر مسئولی در هر مقام و منصب خرد و کلان می‌بایست آستانه تحمل خویش را افزایش دهد و با تقویت ایمان و اسلام و تسلیم در برابر خداوند، اجتناب از افراط و تفریط ، شرح صدر به دست آورد تا بتواند مدیریت جامعه را در سلامت و امنیت و آرامش با کم ترین هزینه‌‌ها انجام دهد .به همين دليل خداوند متعال در ميان تمام ويژگى هايى كه يك رهبر و رئيس بايد داشته باشد روى «سعه صدر» تاکیذ کرد و خطاب به رسول کرامی اسلام مى فرمايد: آيا سينه تو را گشاده ، و پشتت را سبكبار نكردم ؟!اين نشان مى دهد كه نعمت شرح صدر ما فوق معجزات انبيا است ، و به راستى اگر كسى حالات پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) را دقيقا مطالعه كند و ميزان شرح صدر او را در حوادث سخت و پيچيده دوران عمرش بنگرد يقين مى كند كه اين از طريق عادى ممكن نيست ، اين يك تاءييد الهى و ربانى است . نمونه كامل آن را در زندگى پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى توان ديد و يكى از روشن ترين مصاديق آن داستان فتح مكه است كه بعد از پيروزى بر بت پرستان مكه که انواع جنايت ها را درباره خود پيغمبر(صلى الله عليه وآله) و خاندان و دوستان او روا داشته بودند و از هيچ تلاش و كوششى براى نابودى آنها فروگذار نكرده بودند. در آن روز تاريخى كه آتش انتقام در درون بسيارى از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) زبانه مى كشيد، آن حضرت فرمان عفو عمومى صادر و همه را آزاد كرد و فرمود: «امروز روز رحمت است نه روز انتقام». همچنین بارها اتفاق افتاد كه افرادى با خشونت زياد با پيامبر(صلى الله عليه وآله) برخورد می کردند به گونه اى كه بعضى از اصحاب انتظار داشتند پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمان قتل آنها را صادر كند در حالی که آن حضرت با محبت و عطوفت آن مخالفان لجوج و عنود را آرام می ساخت .

« کسی که خداوند اراده کرده باشد او را هدایت نماید به او شرح صدر برای پذیرش اسلام عطا کند، و کسی را که بخواهد گمراه نماید سینه اش را سخت تنگ می کند، به گونه ای که گویا به آسمان بالا می رود، این چنین خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی آورند قرار می دهد ».مقصود از هدایت و اضلال خداوند متعال در آیه کریمه و نیکی و بدی او این نیست که خداوند بی جهت تصمیم می گیرد یکی را هدایت کند و دیگری را گمراه، به یکی بی جهت خیر برساند و به دیگری‌ شرّ، این هدایت و اضلال و خیر و شر، ریشه در اعمال انسان دارند.به عبارت دیگر آن چه موجب پیدایش تقوا و وصول به معرفت حقیقی‌ است، سبب هدایت و خیرخواهی خداوند برای انسان است، و همان، موجب شرح صدر اسلامی نیز هست.  و آنچه مانع تقوا و معرفت حقیقی است، سبب اضلال و بدخواهی خداوند برای انسان است، وو همان، مانع شرح صدر و موجب ضیق صدر نسبت به پذیرش حق، و شرح صدر کفری می باشد خدایا ما را از کسانی قرار ده که درختان شوق و عشق به تو در باغ های سینه هاشان ریشه دوانیده… پرده از دیده های دلشان برداشته شده، و تاریکی شک از عقائد و ضمائر آنها برطرف گردیده، و وسوسه تردید از دل ها و نهادهاشان زایل شده، و با وصول به معرفت حقیقی‌ و غیر قابل تردید به سعه ء صدر رسیده اند .رهبران که از نعمت سعه ء صدر محروم و گرفتار استبداد راءى هستند و خود را بى نياز از مشورت و افكار ديگران مى دانند – هر چند از نظر فكرى فوق العاده باشند – غالبا گرفتار اشتباهات خطرناك و دردناكى جبران ناپزیر می شوند .از اين گذشته نبود شرح صدر و استبداد راءى ، شخصيت را در توده مردم مى كشد و افكار را متوقف مى سازد، و

استعدادهاى آماده را نابود مى كند، و به اين ترتيب بزرگترين سرمايه هاى انسانى يك ملت از دست مى رود . نبود شرح صدر رهبران ، ملت ها را بی رهبر و رهبران را بی پیرو می سازد .مسلما اگر شخصى كه در مقام رهبرى جامعه قرار گرفت ، خشن و تندخو و غير قابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد بزودى در برنامه هاى خود مواجه با شكست خواهد شد و مردم از دور او پراكنده مى شوند و از وظيفه رهبرى باز مى ماند .سعــه ء صدر در حقيقت نقطه مقابل ضيق صدر است چنانكه در آيه 97 سوره حجر مى خوانيم و لقـد نـعـلم انـك يـضـيـق صدرك بما يقولون : ما مى دانيم كه سينه تو بخاطر گفتگوهاى (مـغـرضـانه ) آنها تنگ مى شود اصولا هيچ رهبر بزرگى نمى تواند بدون ســعه ءصدر به مبارزه با مشكلات رود و آن كس كه رسالتش از همه عظيم تر است (مانند پيغمبر اكرم ) شـرح صدر او بايد از همه بيشتر باشد طوفانها آرامش اقيانوس روح او را بر هم نزند مـشـكـلات او را بـه زانـو در نـيـاورد كـارشـكـنـيـهـاى دشـمنان ماءيوسش نسازد سؤ الات از مـسـائل پـيـچـيـده او را در تـنـگـنـا قـرار نـدهـد و ايـن عـظـيـم تـريـن هـديـه الهـى بـه رسول الله (ص) بود .خدایا ما را از کسانی قرار ده که درختان شوق و عشق به تو در باغ های سینه هاشان ریشه دوانیده… پرده از دیده های دلشان برداشته شده، و تاریکی شک از عقائد و ضمائر آنها برطرف گردیده، و وسوسه تردید از دل ها و نهادهاشان زایل شده، و با وصول به معرفت حقیقی‌ و غیر قابل تردید به شرح صدر رسیده اند .خداوندا! قلب ما را از حب ذات تهى كن و ازعشق خودت مملو ساز.پروردگارا! تو خود وعده دادهاى كه با هر مشكلى راحتى و آسودگى است ، مسلمين امروز را از اين مشكلات عظيم و ناملائماتى كه از ناحيه دشمنان به آنها مى رسد آسوده ساز. بـارالهـا! نـعـمـتها و مواهب تو بر ما فراوان است به ما توفيق شكرگزارى آنها را مرحمت فرما.